Hát Then dân tộc Tày, Nùng tỉnh Lạng Sơn

Then là một loại hình sinh hoạt văn hóa độc đáo, là môi trường tổng hợp của các loại nghi thức, tín ngưỡng, các loại hình nghệ thuật như trang trí, âm nhạc, múa, hát…

Then được sử dụng trong các nghi lễ cúng để giải hạn, cầu mùa, cấp sắc, chữa bệnh… Do những người làm nghề then thực hiện và được chọn lọc, phát triển thành một loại hình dân ca hát then – đàn tính đặc sắc của nhân dân các dân tộc tày, nùng – tỉnh lạng sơn.

Lạng sơn là địa bàn chung sống của các dân tộc nùng, tày, kinh, dao, hoa, mông, sán chay… Trong đó người nùng và tày là hai dân tộc có số dân đông nhất trên địa bàn tỉnh lạng sơn, phân bố rộng khắp các thôn bản, xã phường thị trấn thuộc 11 huyện, thành phố trong toàn tỉnh. Người tày, nùng cư trú chủ yếu ở vùng trũng thuộc lưu vực các con sông lớn, các thung lũng có nhiều đồng ruộng như lòng chảo thất khê (huyện tràng định), huyện bình gia, huyện bắc sơn, huyện lộc bình, huyện chi lăng… Do sự tương đồng về địa bàn cư trú, dân tộc tày và dân tộc nùng có những nét tương đồng về đời sống kinh tế, văn hóa, ngôn ngữ… Trong đó, then là một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, đặc sắc, tiêu biểu của đồng bào dân tộc tày, nùng trên địa bàn tỉnh lạng sơn. Then của người tày, nùng ở lạng sơn là nét sinh hoạt văn hóa cổ xưa được lưu truyền cho tới ngày nay. Đây là hệ thống lễ nghi để con cháu báo công với tổ tiên và thần linh, tạ ơn thần thổ địa, thần thành hoàng, thần nông đã phù hộ cho một mùa làm ăn thuận lợi; đồng thời, đây cũng là thời điểm linh thiêng để gia đình, dòng họ tổ chức cầu phúc, cầu tài, mừng thọ… Chính vì vậy, then được tổ chức quanh năm, khi gia đình có việc sẽ mời ông then, bà then đến nhà để “hắt phựt”, “hắt then” (làm then) với mục đích cầu cúng, giải hạn, nối số, cầu yên… Mỗi cuộc then thường diễn ra trong khoảng 10 đến 20 tiếng đồng hồ tùy thuộc điều kiện cụ thể của từng gia đình và tùy theo tính chất của nghi lễ.

Có thể khẳng định rằng then dân tộc tày, nùng tỉnh lạng sơn mang giá trị cân bằng nhu cầu tâm linh của con người trong xã hội. Khi phải đối diện với nhiều sự may rủi, những khó khăn trong cuộc sống hàng ngày, người tày, nùng đã tìm thấy ở then một điểm tựa an toàn về tinh thần. Niềm tin đối với tín ngưỡng đó đã góp phần điều tiết những bất ổn trong xã hội, con người sẽ hướng tới những điều tốt đẹp hơn trong cuộc sống ở tương lai và tránh xa những suy nghĩ, hành động tiêu cực bởi họ tin sẽ có sự trừng phạt nếu làm điều không phải đó. Bên cạnh đó, then còn mang tính cố kết cộng đồng chặt chẽ, thể hiện trong mối quan hệ giữa những người trong phạm vi làng xã cùng chung tín ngưỡng. Vì vậy, khi một cuộc then được tổ chức chính là dịp để anh em họ hàng, bạn bè, làng xóm đến với nhau trong sự đồng cảm, đồng điệu của tâm hồn.

Chính vì vậy then là kho tàng quý giá về di sản văn hóa cổ truyền của dân tộc, là nguồn tư liệu quan trọng giúp cho việc nghiên cứu truyền thống lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán của người tày, nùng ở lạng sơn. Then có ý nghĩa quan trọng trong quá trình bảo tồn văn hóa dân gian dân tộc tày, nùng. Theo đó, những nghệ nhân then tày, then nùng được coi là trung tâm bảo tồn nghệ thuật then. Những khúc hát sử dụng trong then nghi lễ giúp các nhà nghiên cứu có thêm tri thức văn hóa dân gian về đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào tày, nùng ở lạng sơn.

Với những nội dung, giá trị đặc sắc đó, ngày 13/12 tại phiên họp ủy ban liên chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của unesco diễn ra tại thủ đô bogotá, cộng hòa colombia, di sản thực hành then của người tày, nùng, thái ở việt nam đã chính thức được tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của liên hợp quốc (unesco) ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.